Luděk Vašta
tłumaczenia na język czeski

Język czeski

Niezbędnik językowy polskiego turysty w Czechach

Czeski należy do języków zachodniosłowiańskich, tak samo jak polski, słowacki i łużycki. W X wieku czeski i polski były w zasadzie jednym językiem, później zaczęły od siebie odchodzić, ale jeszcze w XIV wieku Czesi i Polacy rozumieli się bez problemów. Sporo kościelnych słów w polskim zapożyczono z czeskiego, bo z Czech Polacy przyjęli chrześcijaństwo. Po bitwie pod Białą Górą (1620 r.) czeskie ziemie zostały de facto prowincją habsburskiej Austrii, a niemiecki zaczął wypierać czeski. Czeski w końcu pozostał tylko na wsi wśród niewykształconych warstw i było w nim dużo naleciałości z niemieckiego. W XIX wieku podczas odrodzenia narodowego czeski został wskrzeszony, czescy działacze starali się wyprzeć niemieckie słowa i słowa obcego pochodzenia z czeskiego, zastępując je czasami słowami zupełnie nowymi, kalkami (np. vteřina zamiast sekundy), zmieniła się też pisownia, litera v zastąpiła w itp. Dlatego mamy w czeskim tak mało zapożyczeń. W czeskim jednak czasami zostały inne cechy języka niemieckiego, np. możliwość liczenia 21 – jeden-a-dvacet (ein-und-zwanzig) albo połączenie dwóch czasowników (viděl jsem ho přicházetwidziałem go, jak przychodzi) itp. Dużo słów niemieckiego pochodzenia jest w tzw. obecné češtině – potocznym czeskim.

Obecná čeština to interdialekt, którym posługują się przede wszystkim mieszkańcy Czech i zachodnich Moraw niezależnie od wykształcenia. Ten potoczny czeski pochodzi z gwary śródkowoczeskiej (okolice Pragi). Różni się końcówkami (np. zamiast bílý sníh jest bílej sníh [biały śnieg], staré hradystarý hrady [stare zamki]), zmianą samogłoski y/ý (zamiast býk mówi się bejk [byk], mýtmejt [myć]), dodawaniem v na początku słów zaczynających się na o (zamiast okno mówi się vokno, onavona) i czasami zupełnie innymi słowami, często pochodzenia niemieckiego (np. zamiast zábradlí można usłyszeć klandr, co pochodzi z niemieckiego geländer [poręcz]). Właśnie takim językiem pisał Bohumil Hrabal.

Czeski i polski są bardzo podobne, a gdyby Polak wiedział, jak należy wymawiać niektóre specyficzne czeskie literki, to potrafiłby się dużo lepiej orientować w Czechach.

Alfabet czeski

Czeski alfabet ma oprócz podstawowych 26 znaków jeszcze kilka znaków z jakimiś okruszkami. Tych okruszków są w zasadzie dwa rodzaje: daszek (háček), kreseczka (čárka) i kółko (kroužek), ehm..., to znaczy trzy rodzaje, ale kreseczka i kółko działają tak samo, różnicę objaśnimy niżej. Daszek pojawia się tylko nad niektórymi spółgłoskami, mianowicie č, ď, ň, ř, š, ť, ž, i samogłoską ě. Kreseczki mogą być tylko nad samogłoskami.
A Á B C Č D Ď E É Ě F G H CH I Í J K L M N Ň O Ó P Q R Ř S Š T Ť U Ú Ů V W X Y Ý Z Ž
a á b c č d ď e é ě f g h ch i í j k l m n ň o ó p q r ř s š t ť u ú ů v w x y ý z ž

Kreseczki

W polskim nie ma już tzw. iloczasu, natomiast w czeskim pozostał. Znaczy to, że wszystkie samogłoski mają swą krótszą wersję (bez kreseczki) i dłużej wymawianą (z kreseczką). Na przykład ciasto zwane bábovka wymawia się [baabowka] i jest to w Polsce też znana i smaczna babka (albo także potocznie mięczak, cieniarz). Uwaga, że kreseczka jest naprawdę ważna: být (być) to coś innego niż byt (mieszkanie). 
  • máta [maata] – mięta
  • léto [leeto] – lato
  • lípa [liipa] – lipa
  • gól [gool] – gol
  • úl [uul] – ul
  • mýt [myyt] – myć

ú/ů

Kółko może pojawić się tylko i jedynie nad u. A ů może być tylko i jedynie w środku słowa, żadne słowo nie zaczyna się od ů. Jest to czeski odpowiednik polskiego ó. Natomiast ú występuje prawie wyłącznie na początku słów. Wyjątkiem są słowa obcego pochodzenia, słowa powstałe z połączenia dwóch samodzielnych słów oraz niektóre czeskie gwary zbliżone do języka słowackiego.
  • trojúhelník [troj-uuhelniik] – trójkąt (słowo jest stworzone z dwóch słów: troj i úhelník)
  • múza [muuza] – muza (obcego pochodzenia)
  • vůz [vuuz], bez vozu – wóz, bez wozu
  • bůček [buuczek] – boczek
  • Karlův most [karluuv most] – most Karola
Rozumiem, że Polakowi może się wydawać straszne uczyć się, gdzie jest długa, a gdzie krótka samogłoska. Czesi z kolei mają ten sam problem ze zrozumieniem, dlaczego Polacy mają l i ł, skoro w życiu wystarczy zupełnie tylko jedna z tych głosek, i to ta prostsza: l. Mamy przecież dwa bardzo podobne produkty od krowy, oba są białe, a jednak w jednym pisze się ł, a w drugim l. Czech stawia sobie pytanie: dlaczego mówi się raz masło a raz mleko? Czech nie rozumie. Po czesku jest máslo i mléko, ale z drugiej strony Czech nie potrafi wyjaśnić, dlaczego nad a i e są kreski, po prostu tak jest i już. W każdym razie jednak konsekwentnie w tym przypadku pierwsza sylaba jest długa, a druga krótka. Zresztą tak samo jak i słowo kráva (krowa), więc wszystko gra...

ď, ť

Polacy mają niejaki problem z wymową miękkich wariantów d i t, bo w polskim one tak naprawdę nie istnieją. Czeskie ď brzmi trochę jak polskie (tylko nie ma tam tego z), a czeskie ť jak polskie ć (tylko jest nieco twardsze). Chociaż może to wydawać się nieco dziwne, ale te znaczki nad d i t są faktycznie daszkami, a nie kreseczkami – problem polega na tym, że obie te litery są wyższe od innych i dlatego ten daszek jest poniekąd zdeformowany i ciut obok tej litery. Ale nie jest to kreseczka.
  • loď [lodj] – łódź
  • nať [nać] – nać
  • ďas [dias] – dias, kaduk
  • ťulpas [tiulpas] – gamoń

ě

Daszek nad e działa w czeskim tam samo jak polskie ie: zmiękcza poprzednią literę.
  • oběd [obied] – obiad
  • město [miesto] – miasto
  • lněný [lnienyy] – lniany
  • raněný [ranienyy] – ranny
  • děda [dieda] – dziadek
  • tělo [tielo] – ciało

i/y

W czeskim nie ma w wymowie różnicy między i/y. Słowa být (być) i bít (bić) lub mýt (myć) i mít (mieć) brzmią tak samo, a o co chodzi można wnioskować tylko z kontekstu. Ale Czesi mimo to potrafią się porozumieć. O ile chcą.

Tak samo jak w polskim, także w czeskim i/í zmiękcza poprzednią głoskę. Ale tylko niektóre: d, t, n. Jednocześnie te słowa nie mogą być obcego pochodzenia.

  • nit [nit] – nić
  • díra [diira] – dziura
  • tikat [cikat] – cykać (zegar)
    ale:
  • cihla [cyhla] – cegła
  • silnice [sylnice] – szosa
  • diplom [dyplom]
  • tip [typ] – tip
  • monitor [monytor]
  • Monika [Monyka]

Daszki – č, š, ž

Daszek nad spółgłoskami ma za zadanie "zmiękczać" ową spółgłoskę.

W polskim są trzy rzędy głosek syczących: podstawowa c, s, z, miękka ć, ś, ź i twarda cz, sz, ż. W czeskim są tylko dwie: podstawowa c, s, z i druga č, š, ž. Czeskie č, š, ž stoją pod względem twardości pomiędzy polskimi cz, sz, ż i ć, ś, ź. Niewytrenowane ucho Czecha nie zauważa różnicy między polskim ć i cz. Odpowiednikiem č, š, ž są raczej te twardsze polskie warianty cz, sz, ż.

  • Čech [czech] – Czech
  • palačinka [palaczinka] – naleśnik
  • šeptat [szeptat] – szeptać
  • žížala [żiiżala] – dżdżownica

ň

Literka ň jest odpowiednikiem polskiego ń, tu nie powinno być problemów z wymową.
  • laň [lań] – łania (w dopełniaczu bez laně daszek przeprowadza się nad e, które zmiękcza poprzednią głoskę, tak samo działa w polskim ie)
  • žízeň [żiizeń] – pragnienie (stan, kiedy człowiekowi brakuje napojów)

ř

Czeską torturą dla obcokrajowców jest głoska ř. Nawet sporo Czechów nie potrafi jej poprawnie wymówić. Jeżeli chcesz spróbować, to zrób z warg kółko, jak gdybyś chciał powiedzieć u. A potem szeptem powiedz r. To, co się wydarło z ust jest już prawie głoska ř, która kiedyś istniała też w polskim. Odpowiednikiem czeskiego ř w polskim tekście pisanym jest rz. Ale ponieważ Czesi rozróżniają w wymowie te dwie głoski, to czeskie pociechy nie mają problemów w szkole, czy należy pisać řeka czy žeka (rzeka). Nauczyciele czescy natomiast znęcają się nad dziećmi pułapkami opartymi na i/y.

r, l

W przeciwieństwie do polskiego głoski r i l są sylabotwórcze. W czeskim istnieją więc słowa jednosylabowe składające się tylko z spółgłosek: vlk (wilk), krk (szyja/kark), prst (palec). W dłuższych słowach l i r mogą tworzyć sylaby: Vl-ta-va (Wełtawa), ví-tr (wiatr), mr-kat (mrugać/zerkać), hr-nec (garnek). Istnieją nawet całe zdania bez samogłosek, najbardziej znane jest: strč prst skrz krk (wepchnij palec poprzez gardło), ale jest też smrž pln skvrn zvlhl z mlh (smardz pełen plam zwilgnął z mgieł).

h/ch

Litera ch jest faktycznie jedną literą i w słownikach zajmuje osobny rozdział. Słowa chodit (chodzić) nadaremnie szukalibyście pod literą C, bo znajduje się w rozdziale Ch tuż za H. W czeskim istnieje różnica w wymowie h i ch. Pierwsza głoska jest dźwięczna, natomiast ch jest zawsze bezdźwięczne.

ou

W czeskim na domiar wszystkiego jeszcze istnieje głoska podwójna ou. W wymowie o płynnie przechodzi w u, nie da się rozróżnić dwóch głosek o-u, w przeciwieństwie do polskiego imienia osiołka Kłapouchy.
  • louka – łąka, narzędnik s loukou – z łąką
  • bouřka – burza

Akcent

Teraz już potrafimy prawie poprawnie wymawiać czeskie teksty. Warto więc jeszcze wspomnieć coś o akcencie. W czeskim akcent pada na pierwszą sylabę.

Ostatnia edycja: 23 listopada 2019, 22:21:22