Język czeski
Niezbędnik językowy polskiego turysty w Czechach
Czeski należy do języków zachodniosłowiańskich, tak
samo jak polski, słowacki i łużycki. W X wieku czeski i polski były w
zasadzie jednym językiem, później zaczęły od siebie odchodzić, ale
jeszcze w XIV wieku Czesi i Polacy rozumieli się bez problemów. Sporo
kościelnych słów w polskim zapożyczono z czeskiego, bo z Czech Polacy
przyjęli chrześcijaństwo. Po bitwie pod Białą Górą (1620 r.) czeskie
ziemie zostały de facto prowincją habsburskiej Austrii, a
niemiecki zaczął wypierać czeski. Czeski w końcu pozostał tylko na wsi
wśród niewykształconych warstw i było w nim dużo naleciałości z
niemieckiego. W XIX wieku podczas odrodzenia narodowego czeski został
wskrzeszony, czescy działacze starali się wyprzeć niemieckie słowa i
słowa obcego pochodzenia z czeskiego, zastępując je czasami słowami
zupełnie nowymi, kalkami (np. vteřina zamiast sekundy),
zmieniła się też pisownia, litera v zastąpiła w itp.
Dlatego mamy w czeskim tak mało zapożyczeń. W czeskim jednak czasami
zostały inne cechy języka niemieckiego, np. możliwość liczenia 21 – jeden-a-dvacet
(ein-und-zwanzig) albo połączenie dwóch czasowników (viděl
jsem ho přicházet – widziałem go, jak przychodzi) itp. Dużo
słów niemieckiego pochodzenia jest w tzw. obecné češtině –
potocznym czeskim.
Obecná čeština to interdialekt, którym posługują
się przede wszystkim mieszkańcy Czech i zachodnich Moraw niezależnie od
wykształcenia. Ten potoczny czeski pochodzi z gwary śródkowoczeskiej
(okolice Pragi). Różni się końcówkami (np. zamiast bílý sníh jest
bílej sníh [biały śnieg], staré hrady – starý
hrady [stare zamki]), zmianą samogłoski y/ý (zamiast býk
mówi się bejk [byk], mýt – mejt [myć]),
dodawaniem v na początku słów zaczynających się na o
(zamiast okno mówi się vokno, ona – vona)
i czasami zupełnie innymi słowami, często pochodzenia niemieckiego (np.
zamiast zábradlí można usłyszeć klandr, co pochodzi z
niemieckiego geländer [poręcz]). Właśnie takim językiem pisał
Bohumil Hrabal.
Czeski i polski są bardzo podobne, a gdyby Polak
wiedział, jak należy wymawiać niektóre specyficzne czeskie literki, to
potrafiłby się dużo lepiej orientować w Czechach.
Alfabet czeski
Czeski alfabet ma oprócz podstawowych 26 znaków jeszcze kilka znaków z
jakimiś okruszkami. Tych okruszków są w zasadzie dwa rodzaje: daszek (
háček),
kreseczka (
čárka) i kółko (
kroužek), ehm..., to znaczy
trzy rodzaje, ale kreseczka i kółko działają tak samo, różnicę
objaśnimy niżej. Daszek pojawia się tylko nad niektórymi spółgłoskami,
mianowicie
č, ď, ň, ř, š, ť, ž, i samogłoską
ě.
Kreseczki mogą być tylko nad samogłoskami.
A Á B C Č D Ď E É Ě F G H CH I Í J K L M N Ň O Ó P Q R Ř S Š T Ť U Ú Ů V W X Y Ý Z Ž
a á b c č d ď e é ě f g h ch i í j k l m n ň o ó p q r ř s š t ť u ú ů v w x y ý z ž
Kreseczki
W polskim nie ma już tzw. iloczasu, natomiast w czeskim pozostał.
Znaczy to, że wszystkie samogłoski mają swą krótszą wersję (bez
kreseczki) i dłużej wymawianą (z kreseczką). Na przykład ciasto zwane
bábovka
wymawia się [baabowka] i jest to w Polsce też znana i smaczna
babka
(albo także potocznie
mięczak, cieniarz).
Uwaga, że kreseczka jest naprawdę ważna:
být (być) to coś
innego niż
byt (mieszkanie).
- máta [maata] – mięta
- léto [leeto] – lato
- lípa [liipa] – lipa
- gól [gool] – gol
- úl [uul] – ul
- mýt [myyt] – myć
ú/ů
Kółko może pojawić się tylko i jedynie nad
u. A
ů może
być tylko i jedynie w środku słowa, żadne słowo nie zaczyna się od
ů.
Jest to czeski odpowiednik polskiego
ó. Natomiast
ú
występuje prawie wyłącznie na początku słów. Wyjątkiem są słowa obcego
pochodzenia, słowa powstałe z połączenia dwóch samodzielnych słów oraz
niektóre czeskie gwary zbliżone do języka słowackiego.
- trojúhelník [troj-uuhelniik] – trójkąt (słowo
jest stworzone z dwóch słów: troj i úhelník)
- múza [muuza] – muza (obcego pochodzenia)
- vůz [vuuz], bez vozu – wóz, bez wozu
- bůček [buuczek] – boczek
- Karlův most [karluuv most] – most Karola
Rozumiem, że Polakowi może się wydawać straszne uczyć się, gdzie jest
długa, a gdzie krótka samogłoska. Czesi z kolei mają ten sam problem ze
zrozumieniem, dlaczego Polacy mają
l i
ł, skoro w życiu
wystarczy zupełnie tylko jedna z tych głosek, i to ta prostsza:
l.
Mamy przecież dwa bardzo podobne produkty od krowy, oba są białe, a
jednak w jednym pisze się
ł, a w drugim
l. Czech stawia
sobie pytanie: dlaczego mówi się raz
masło a raz
mleko?
Czech nie rozumie. Po czesku jest
máslo i
mléko, ale z
drugiej strony Czech nie potrafi wyjaśnić, dlaczego nad
a
i
e są kreski, po prostu tak jest i już. W każdym razie jednak
konsekwentnie w tym przypadku pierwsza sylaba jest długa, a druga
krótka. Zresztą tak samo jak i słowo
kráva (krowa), więc
wszystko gra...
ď, ť
Polacy mają niejaki problem z wymową miękkich wariantów
d i
t,
bo w polskim one tak naprawdę nie istnieją. Czeskie
ď
brzmi trochę jak polskie
dź (tylko nie ma tam tego
z),
a czeskie
ť jak polskie
ć (tylko jest nieco twardsze).
Chociaż może to wydawać się nieco dziwne, ale te znaczki nad
d
i
t są faktycznie daszkami, a nie kreseczkami – problem polega
na tym, że obie te litery są wyższe od innych i dlatego ten daszek jest
poniekąd zdeformowany i ciut obok tej litery. Ale nie jest to
kreseczka.
- loď [lodj] – łódź
- nať [nać] – nać
- ďas [dias] – dias, kaduk
- ťulpas [tiulpas] – gamoń
ě
Daszek nad
e działa w czeskim tam samo jak polskie
ie:
zmiękcza poprzednią literę.
- oběd [obied] – obiad
- město [miesto] – miasto
- lněný [lnienyy] – lniany
- raněný [ranienyy] – ranny
- děda [dieda] – dziadek
- tělo [tielo] – ciało
i/y
W czeskim nie ma w wymowie różnicy między
i/y. Słowa
být
(być) i
bít (bić) lub
mýt (myć) i
mít (mieć)
brzmią tak samo, a o co chodzi można wnioskować tylko z kontekstu. Ale
Czesi mimo to potrafią się porozumieć. O ile chcą.
Tak samo jak w polskim, także w czeskim i/í
zmiękcza poprzednią głoskę. Ale tylko niektóre: d, t, n.
Jednocześnie te słowa nie mogą być obcego pochodzenia.
- nit [nit] – nić
- díra [diira] – dziura
- tikat [cikat] – cykać (zegar)
ale: - cihla [cyhla] – cegła
- silnice [sylnice] – szosa
- diplom [dyplom]
- tip [typ] – tip
- monitor [monytor]
- Monika [Monyka]
Daszki – č, š, ž
Daszek nad spółgłoskami ma za zadanie "zmiękczać" ową
spółgłoskę.
W polskim są trzy rzędy głosek syczących: podstawowa c,
s, z, miękka ć, ś, ź i twarda cz, sz, ż. W czeskim
są tylko dwie: podstawowa c, s, z i druga č, š, ž.
Czeskie č, š, ž stoją pod względem twardości pomiędzy polskimi cz,
sz, ż
i ć, ś, ź. Niewytrenowane ucho Czecha nie zauważa różnicy
między polskim ć i cz. Odpowiednikiem č, š, ž
są raczej te twardsze polskie warianty cz, sz, ż.
- Čech [czech] – Czech
- palačinka [palaczinka] – naleśnik
- šeptat [szeptat] – szeptać
- žížala [żiiżala] – dżdżownica
ň
Literka
ň jest odpowiednikiem polskiego
ń, tu nie
powinno być problemów z wymową.
- laň [lań] – łania (w dopełniaczu bez laně
daszek przeprowadza się nad e, które zmiękcza poprzednią
głoskę, tak samo działa w polskim ie)
- žízeň [żiizeń] – pragnienie (stan, kiedy
człowiekowi brakuje napojów)
ř
Czeską torturą dla obcokrajowców jest głoska
ř. Nawet sporo
Czechów nie potrafi jej poprawnie wymówić. Jeżeli chcesz spróbować, to
zrób z warg kółko, jak gdybyś chciał powiedzieć
u. A potem
szeptem powiedz
r. To, co się wydarło z ust jest już prawie
głoska
ř, która kiedyś istniała też w polskim. Odpowiednikiem
czeskiego
ř
w polskim tekście pisanym jest
rz. Ale ponieważ Czesi
rozróżniają w
wymowie te dwie głoski, to czeskie pociechy nie mają problemów w
szkole, czy należy pisać
řeka czy
žeka (rzeka).
Nauczyciele czescy natomiast znęcają się nad dziećmi pułapkami
opartymi na
i/y.
r, l
W przeciwieństwie do polskiego głoski
r i
l
są sylabotwórcze. W czeskim istnieją więc słowa jednosylabowe
składające
się tylko z spółgłosek:
vlk (wilk),
krk (szyja/kark),
prst
(palec). W dłuższych słowach
l i
r mogą tworzyć
sylaby:
Vl-ta-va (Wełtawa),
ví-tr (wiatr),
mr-kat
(mrugać/zerkać),
hr-nec (garnek). Istnieją nawet całe zdania
bez samogłosek, najbardziej znane jest:
strč prst skrz krk
(wepchnij palec poprzez gardło), ale jest też
smrž pln skvrn zvlhl
z mlh (smardz pełen plam zwilgnął z mgieł).
h/ch
Litera
ch jest faktycznie jedną literą i w
słownikach zajmuje
osobny rozdział. Słowa
chodit (chodzić) nadaremnie
szukalibyście pod literą
C, bo znajduje się w rozdziale
Ch
tuż za
H. W czeskim istnieje różnica w wymowie
h i
ch.
Pierwsza głoska jest dźwięczna, natomiast
ch jest zawsze
bezdźwięczne.
ou
W czeskim na domiar wszystkiego jeszcze istnieje
głoska podwójna
ou.
W wymowie
o płynnie przechodzi w
u, nie da się
rozróżnić dwóch głosek
o-u, w przeciwieństwie do polskiego
imienia osiołka
Kłapouchy.
- louka – łąka, narzędnik s loukou – z
łąką
- bouřka – burza
Akcent
Teraz już potrafimy prawie poprawnie wymawiać czeskie
teksty. Warto
więc jeszcze wspomnieć coś o akcencie. W czeskim akcent pada na
pierwszą sylabę.
Ostatnia edycja: 23 listopada 2019, 22:21:22